Leesrapportje 14

Alastair Brotchie - Alfred Jarry, a Pataphysical Life

 

Deze biografie geschreven door de in januari 2023 overleden uitgever en kenner van surrealisme en dadaïsme Alastair Brotchie schetst het leven van een zeer bijzondere man, iemand die weigerde in welk stramien dan ook mee te lopen.
Ik ben altijd een beetje huiverig geweest omtrent Jarry’s biografie, want willens en wetens je leven verwoesten als “kunstproject” stuit me zozeer tegen de borst dat het me diep deprimeert. En dat was, zo was me verteld door Roger Shattuck en door Gerrit Komrij, wat Jarry gedaan heeft: uit ‘patafysische overwegingen zichzelf versneld doden door een combinatie van absint en ether.
Van alle vreemde, onaangepaste, onbegrijpelijke, tragische of ronduit gestoorde kunstenaars die mijn culturele pad hebben gekruist, scoort Alfred Jarry in vele opzichten zeer hoog. In de slechts 34 jaar van zijn leven werd hij langzaam maar zeker zelf een fictieve persoon, een verzonnen figuur. Al op de middelbare school, waar hij trouwens een goede, zij het nogal onhandelbare leerling was, begon hij aan wat naderhand zijn leven(swerk) zou worden: Père Ubu, de wrede, domme, machtige verzinnebeelding van de mens en zijn aangeboren kwaad. Hoewel Jarry in feite geen toneelschrijver was, zal hij bij de meeste mensen toch voornamelijk zo bekend geworden zijn. Ikzelf heb meer met zijn romans, maar ook de toneelwerken heb ik met interesse en plezier gelezen.

De Ubu-cyclus, bestaande uit “Ubu roi”, “Ubu cocu” en Ubu enchaîné” vormt de mal waarnaar Jarry zijn persoonlijk leven heeft vormgegeven. Hij veranderde steeds meer in Pa Ubu, de dikke, kinderlijk boosaardige, volgens zijn basale, dierlijke driften levende hoofdpersoon van deze toneelstukken. Aldus werd Jarry zelf een freak, en naarmate hij ouder werd steeds meer. Zijn toneelstukken waren oorspronkelijk geschreven voor het marionettentheater, en dus waren zijn hoofdpersonen als marionetten: houterig, mechanisch. Jarry begon zich allengs ook als een submenselijke marionet te gedragen. Hij ontwikkelde een manier van spreken die als een automaton klonk. Iedere lettergreep werd met gelijke nadruk uitgesproken, zelfs de stemloze.
Als ultieme uiting van zijn artistieke programma, pleegde hij langzaam maar zeer doelbewust zelfmoord middels absinth en ether. De dood zou de bekroning worden van zijn bestaan als literatuur, als fictie.
Maar ho! Wacht eens even.
Dit boven geschetste beeld dat wij hebben van Jarry, is grotendeels gecreëerd door een toen 35-jarige Amerikaan, Roger Shattuck, die in 1958 met The Banquet Years een portret van de schrijver gaf, dat sedertdien als een soort evangelie is gaan gelden. In dat portret figureert de schrijver als iemand die van zijn eigen leven een kunstwerk moest maken, hij kon niet anders, en die uiteindelijk zijn eigen dood als ultieme poëzie presenteerde. Ik denk dat dat beeld fout is. Niemand is tot een dergelijke zelfdestructie in staat, louter om een kunstwerk te worden. Volgens mij is de werkelijkheid prozaïscher: Jarry was een straatarme alcoholist en ether-snuiver. Hij heeft zich de dood ingejaagd door zijn consumptie. Zonder doel, zonder plan. Dat Shattuck graag een diepere zin in Jarry’s lijdensweg wilde zien, komt misschien door zijn leeftijd ten tijde van het schrijven van The Banquet Years: even oud als Jarry zelf. Hij was een romantische biograaf.
Ik ben nu 68. Toen Jarry stierf, was hij ruim dertig jaar jonger dan ik nu ben. Ik heb geen behoefte aan verwarrende romantiek. Dat zijn grootste talent dat was van de roes, iets waarvoor ik nu juist volstrekt geen talent heb, betekent nog niet dat ik geloof dat hij zijn leven en dood welbewust als literaire gebeurtenis plande. Ik kan me vergissen. Misschien is Jarry gewoon te groot voor mij.
In mijn Wanderjahren heb ik vrijwel alles van Jarry gelezen dat beschikbaar was (in Nederlandse, Duitse of Engelse vertalingen liefst, want mijn Frans is, zoals eerder reeds verklaard, niet fantastisch). Daarna heb ik hem een paar decennia in de boekenkast laten staan, maar sinds een paar maanden ben ik weer in zijn ban. Deze vreemde, Franse schrijver, werkend in het grensgebied van symbolisme en surrealisme, en aldus deze beide stromingen eigenlijk her- en pre-definiërend door overdrijving, deze bizarre eeuwwisselaar, die in de jaren 70 diep in mijn huid is gekropen, wil er sindsdien blijkbaar ook niet meer uit. Hij zit in me, ik kan er niet omheen.
Dit boek van Brotchie heeft dat beeld, dat vooral door Komrij en Shattuck gevormd werd, aanzienlijk bijgesteld: het blijkt dat Jarry ook gewoon ziek was, hij leed aan tuberculose. Dat maakt het in mijn ogen in ieder geval minder erg, hoewel hij zonder die ziekte ongetwijfeld ook niet veel langer doorgeleefd zou hebben. Hij dronk zich dagelijks volledig klem. Toen hij, net 34, stierf was hij een totale invalide.

Alastair Brotchie aan de slag

De persona van Père Ubu die hij aannam ontstond al op de middelbare school, en was niet eens zijn eigen vondst. Hij sloot zich aan bij een paar andere voorlijke kinderen die de avonturen beschreven van leraar Hébert en eigende zich de persona toe.
Zonder twijfel was hij publiekelijk de meest extreme persoon die men zich maar kan indenken. Al zijn gewoontes waren bizar, van zijn dieet tot aan zijn verhouding met vrienden, vriendinnen en kennissen. Hij joeg zijn erfenis erdoorheen middels twee afleveringen van een tot mislukken gedoemd tijdschrift. Buiten zijn schuld om waren zijn woningen volstrekt eigenaardig. Alleen zijn hobby’s wekken voor onze moderne ogen een min of meer normale indruk. Hij was namelijk een fanatiek fietser, roeier en visser. Hij leefde trouwens van wat hij ving.
Wat vooral opvalt in deze biografie is dat Jarry in diepste wezen een aardig iemand was. Gul met zijn weinige middelen, goed met kinderen, een zachtaardige man achter een masker van schandalen. Een kwetsbare jongen, gedoemd zoals Baudelaire of Rimbaud gedoemd waren. Als het gaat om strikt aan zichzelf refererende dwarsheid, zou ik van de deze laatste jaren door mij gelezen gebiografeerden als eerste Alfred Jarry noemen. Hij was principieel dwars: als iets normaal kon of raar, deed hij het uit overtuiging raar. Dat is deels ook de grondslag van zijn 'patafysica. Ook was hij rotsvast overtuigd van zichzelf. Toch lijkt hij me tevens de warmste, de aardigste, de minst egoïstische. Niet goed bij het hoofd misschien, maar altruïstisch en tragisch.

Roger Shattuck - The Banquet Years

Roger Shattuck

Dit was het boek dat me lang geleden bij eerste lezing mateloos deprimeerde. En dat kwam voornamelijk door de beknopte levensloop van Alfred Jarry zoals die in dit uit vier onderwerpen bestaande werk geschetst is.
Bij herlezing had ik het herziene beeld voor ogen zoals dat door Brotchie gecorrigeerd is en met die correctie kon ik het verhaal wel aan.
De andere drie kunstenaars die behandeld worden zijn Eric Satie, Rousseau le Douanier en Guillaume Apollinaire. Vier dwarsliggers dus, die de Franse cultuur in de periode 1885-1914 flink hebben omgewoeld. De ondertitel zegt het al: The Origins of the Avant-Garde in France, 1885 to World War.
Rousseau en Jarry waren bekenden van elkaar, Satie bleef een eenling en Apollinaire ontwikkelde zich tot een soort van alles overkoepelende impresario.
Uiteindelijk bleek het toch wel een fijn en informatief boek, dat nu na deze recente herlezing vermoedelijk pas door mijn executeur testamentair weer ter hand genomen zal worden.

Guillaume Apollinaire - Ketterpaus & Cie & Guillaume Apollinaire - De vermoorde dichter

Shattucks boek was inspirerend genoeg om de twee verhalenbundels van Wilhelm Albert Włodzimierz Apolinary Kostrowicki, in een Nederlandse vertaling door Rein Bloem uitgegeven bij Querido weer eens uit de kast te halen.
Dit zijn vreemde boeken. Apollinaire was van alles, een cultuurpaus, een theoreticus, een proza- en poëzieschrijver, een impresario, maar een fijnzinnige romanticus was hij niet. Zijn verhalen komen dan ook lapidair over: een beetje hard, ietwat bonkerig. Het ging hem duidelijk meer om de ideeën dan om het gevoel. Veel verhalen gaan over de godsdiensten en het is duidelijk dat een surrealist (een term trouwens bedacht door Apollinaire) hoe dan ook een ketter moet zijn.
Flarden van humor en gevoel zijn wel aan te treffen, maar alles bij elkaar naar mijn smaak net iets te onderkoeld allemaal. Of kil, om een preciezere term te gebruiken.