Stukje over taal, macht en maatschappij – en niet over schaken

Wie de Dwarse Man al reeds wat langer volgt, weet dat ik in het verleden heb geschaakt. Of om het preciezer te zeggen: heb geprobeerd te schaken. Ik was niet erg sterk en er zat geen progressie in en uiteindelijk ben ik er maar mee gestopt.

Wat de meeste mensen niet weten is dat ik ook gediplomeerd schaakscheidsrechter was. Vermoedelijk nog steeds ben, al zal een grondige inhaalcursus wel noodzakelijk zijn. Iemand die wel bekend was met dit merkwaardige feitje, heeft me een aardig boekje cadeau gedaan dat verscheen naar aanleiding van het Nederlandse Kampioenschap Bedrijvenschaak 2012, deze keer georganiseerd door het Ministerie van Veiligheid en Justitie ten Haag. Het boekje draagt de ernstige titel Een introductie in het schaakrecht. Het is uitgegeven in de onverbiddelijk gestrenge stijl die alle publicaties van dat instituut kenmerkt, maar natuurlijk is het een beetje tongue-in-cheek. Niettemin: een boekje over spelregels, daar kun je me altijd mee plezieren.

Ik wil het naar aanleiding van dit boekje niet over schaken hebben, maar over taal, macht en maatschappij, en dat zal ik doen aan de hand van het voorwoord door de staatssecretaris van veiligheid en justitie, een zekere Fred Teeven. Na een beleefde inleidende alinea barst de staatssecretaris los met:

‘Ik vind schaken belangrijk. Er bestaan harde bewijzen dat schaken goed is voor de jeugd. Schaken helpt leerlingen beter na te denken, te analyseren, te concentreren en hen te helpen aan grotere zelfbeheersing en zelfvertrouwen. Er is minder studieuitval, minder strafrechtelijk gedrag en minder druggebruik. Schaken is goed voor de bevordering van emancipatie.

En voor ouderen geldt dat schaken een goed middel is tegen Alzheimer.’

Zozo! Daar staat nogal wat. Laten we het maar eens zin voor zin doornemen.

‘Er bestaan harde bewijzen dat schaken goed is voor de jeugd’, schrijft de staatssecretaris. Ik weet bijna zeker dat die harde bewijzen niet bestaan. Misschien zijn er goede aanwijzingen, maar een goede aanwijzing is geen bewijs, laat staan een hard bewijs.

‘Schaken helpt leerlingen beter na te denken, te analyseren, te concentreren en hen te helpen aan grotere zelfbeheersing en zelfvertrouwen.’ Schaken helpt leerlingen hen te helpen?? Beetje haastwerk, dit voorwoord, vrees ik. Of de staatssecretaris is zelf geen schaker, en heeft dus concentratieproblemen. Wat de staatssecretaris eigenlijk nodig heeft is iemand die zijn gedachtegang kan vertalen naar eenvoudig en correct Nederlands. ‘Grotere zelfbeheersing en zelfvertrouwen’. De zelfvertrouwen?

‘Er is minder studieuitval, minder strafrechtelijk gedrag en minder druggebruik.’ Teeven bedoelt: ‘De verwachting is, dat er … zal zijn, indien....’ De veronderstelling wordt, net als in de tweede zin, voor het gemak maar vast als feit gepresenteerd. Dat scheelt tijd. ‘Studieuitval’ staat trouwens niet in de van Dale. ‘Strafrechtelijk gedrag’?? ’t Zal wel jargon zijn, maar ik vind het een versluierende manier van formuleren. In eerste instantie doet het koddig aan, maar er zit iets kwaadaardigs, want onbepaalbaars, in dergelijke mistige bewoordingen.

‘Schaken is goed voor de bevordering van emancipatie.’ Let wel: goed voor de bevordering ervan, niet voor de emancipatie zelf. En dan: welke emancipatie? En waar in het Grote boek van onweerlegbaar bewezen zaken staat dit allemaal? Wat heeft een dergelijke betekenisloze kreet voor waarde?

Oh, kijk! ‘Voor ouderen geldt dat het een goed middel tegen Alzheimer is’. Zelfs dat is tegenwoordig niet algemeen meer aanvaard. Neurologen wijzen er de laatste tijd op dat de waarde van hersentraining de afgelopen jaren waarschijnlijk behoorlijk overschat is geweest.

Trouwens: schaken is dus hartstikke goed voor leerlingen en bejaarden? Verder niet? Iedereen tussen de 16 en 75 ondervindt geen gunstige effecten van de beoefening van het spel?

Natuurlijk, dit is maar een klein stukje uit een voorwoord voor een onbenullig boekje, maar deze zelfde Fred Teeven gaat morgen in zijn kantoortje wel de Nederlandse wet veranderen op grond van als feiten gepresenteerde veronderstellingen, onbewezen kreten en slecht geformuleerde verwachtingen. En hij niet alleen natuurlijk. Iedere bewindvoerder, iedere manager, iedere beslissingennemer doet dat en vandaar de titel van dit stukje. De filosofen hebben ons sedert Plato ervan doordrongen dat goede taal, gecombineerd met goede redeneringen een enorme macht kan hebben. Maar de huidige generatie machthebbers overtuigt ons ervan dat slechte taal, gecombineerd met ondeugdelijke redeneringen, een nog veel grotere macht heeft.

Dat doet huiveren.